جمهوری ساحل عاج (Côte d’Ivoire) کشوری در غرب آفریقا است که طی سال‌های اخیر، صنعت نشر کتاب در آن با وجود چالش‌های اقتصادی و اجتماعی، روندی رو به رشد را تجربه کرده است. این کشور با زبان رسمی فرانسوی و پشتوانۀ فرهنگی مشترک با جهان فرانکوفون (فرانسه‌زبان)، بازار بالقوۀ مهمی برای کتاب و نشر فراهم کرده است. کاغذک در این مطلب به وضعیت عمومی، زیرساخت‌های آموزشی، ساختار صنعت نشر، سیاست‌های حمایتی، تجارت کتاب، طرح‌های ترویج مطالعه و رویدادهای ترویج کتاب در ساحل عاج می‌پردازد تا شناخت حرفه‌ای مفیدی برای فعالان صنعت نشر ایران فراهم کند.
جامعه‌ای جوان و تشنۀ کتاب
ساحل عاج حدود ۲۸ میلیون نفر جمعیت دارد (آمار ۲۰۲۲) و یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای منطقه خود محسوب می‌شود. نرخ رشد جمعیت سالانۀ این کشور در حدود ۲٫۵ ٪ است که حکایت از جمعیتی جوان و رو به افزایش دارد.
زبان رسمی ساحل عاج فرانسوی است و بخش اعظم ارتباطات علمی، آموزشی و نشر کتاب‌ها نیز به این زبان صورت می‌گیرد. نرخ باسوادی در این کشور نزدیک به ۹۰ ٪ گزارش شده است که در میان کشورهای آفریقایی رقمی چشمگیر به‌شمار می‌آید و نشان از موفقیت سوادآموزی در این کشور دارد.
جمعیت عمدتاً جوان ساحل عاج (با نرخ باروری بیش از ۴ فرزند به‌ازای هر زن) به معنای حضور گستردۀ کودکان و نوجوانان در ساختار جمعیتی است که نیاز فزاینده‌ای به خدمات آموزشی و منابع خواندنی ایجاد می‌کند. این عوامل پایه‌های اولیۀ بازار کتاب در کشور را تقویت کرده‌اند و چشم‌انداز مثبتی برای مصرف کتاب، به‌ویژه در حوزه‌های آموزشی، به‌وجود آورده‌اند.
اقتصاد دیجیتال و فناوری
تحولات دیجیتال در ساحل عاج سرعت چشمگیری یافته است. در سال ۲۰۲۲ تعداد مشترکان موبایل معادل ۱۳۸ ٪ جمعیت گزارش شده است که نشان‌دهندۀ داشتن بیش از یک سیم‌کارت برای بسیاری از افراد است. با این حال تنها ۳۶ ٪ مردم از اینترنت و ۲۳ ٪ از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. این استفاده محدود از فضای مجازی نشان می‌دهد که زیرساخت‌های ارتباطی توسعه یافته‌اند اما بهره‌برداری از فضای دیجیتال برای نشر و مطالعه هنوز جای کار دارد.
نظام آموزشی
نظام آموزشی ساحل عاج شامل شبکه گسترده‌ای از مدارس و شمار قابل توجهی مؤسسۀ آموزش عالی است که بخش مهمی از تقاضا برای کتاب را شکل می‌دهند.
حدود ۷٫۲ میلیون دانش‌آموز در مدارس ابتدایی و متوسطه تحصیل می‌کنند که اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها در مدارس دولتی حضور دارند. مجموعاً حدود ۱۹٬۱۶۷ مدرسه در سراسر کشور فعال است که حدود ۷۹ ٪ این مدارس دولتی و ۲۱ ٪ خصوصی هستند. حضور غالب مدارس دولتی در مقاطع ابتدایی و متوسطه احتمالاً یکی از دلایل دستیابی کشور به نرخ باسوادی بالاست.
در بخش آموزش عالی نیز حدود ۲۰۰ هزار دانشجو مشغول به تحصیل‌اند. از ۶۱۴ واحد آموزش عالی موجود، ۹۸ ٪ مؤسسات خصوصی و تنها ۲ ٪ دولتی هستند. با این حال، دانشگاه‌های دولتی از نظر ظرفیت بسیار بزرگ‌ترند و حدود ۴۳ ٪ دانشجویان در این دانشگاه‌ها ثبت‌نام کرده‌اند، در حالی که مراکز خصوصی غالباً کوچک‌تر و پراکنده‌اند.
ترکیب این زیرساخت آموزشی ـ حضور گسترده دولت در آموزش پایه و مشارکت بخش خصوصی در آموزش عالی ـ تأثیر مستقیمی بر صنعت نشر ساحل عاج دارد؛ به‌طوری‌که بازار بزرگی برای کتاب‌های درسی مدارس شکل گرفته و هم‌زمان نیاز به کتاب‌های دانشگاهی و تخصصی نیز عمدتاً توسط ناشران خصوصی تأمین می‌شود.
ناشران فعال
در سال ۲۰۲۲ حدود ۷۵ ناشر رسمی در ساحل عاج فعالیت داشتند. نشر آموزشی محور اصلی صنعت نشر این کشور را تشکیل می‌دهد. ناشران در سه حوزۀ اصلی کتاب‌های مدرسه‌ای، آموزش عالی و کتاب‌های عمومی فعالیت می‌کنند.
ـ ناشران آموزشی
انتشارات ابورنی (Éditions Eburnie)، نی‌سدا (NEI-CEDA)، والس (Valesse) و جی‌دی (JD) از مهم‌ترین ناشران کتاب‌های درسی در ساحل عاج هستند. این ناشران با همکاری دولت در تأمین کتاب‌های مدارس نقش کلیدی دارند و مخاطبان اصلی آن‌ها کودکان و نوجوانان‌اند.
ـ ناشران دانشگاهی
انتشارات کلاسیک‌های ساحل عاج (Les Classiques Ivoiriens)، فوپا (FUPA) و پاسرل (Passerelle) از ناشران فعال در زمینۀ کتاب‌های آموزش عالی به شمار می‌آیند که محتوای آموزشی تخصصی را برای مؤسسات آموزش عالی تولید می‌کنند.
ـ ناشران عمومی
ناشرانی همچون لنکر بلو (L’Encre Bleue)، افریکا رفله (Africa Reflets) و سود (SUD) در حوزۀ کتاب‌های عمومی، ادبیات داستانی، شعر و آثار اجتماعی فعالیت می‌کنند. اگرچه این بخش نسبت به نشر آموزشی کوچک‌تر است، اما نقش مهمی در پویایی فرهنگی کشور ایفا می‌کند.
توزیع و فروش کتاب
کتاب‌فروشی‌های مطرحی مانند لیبرری دو فرانس (Librairie de France)، کارفور سیلوئه (Carrefour Siloe)، لسکرایب (Le Scribe) و دلون (Delon) در شهرهای بزرگ ساحل عاج فعالیت دارند.
در سال‌های اخیر فروش آنلاین کتاب نیز گسترش یافته است. پلتفرم‌هایی مانند یوسکرایب (YouScribe) و فروشگاه اینترنتی لیبرری دو فرانس امکان خرید کتاب را به صورت دیجیتال فراهم کرده‌اند. با این حال، دسترسی به اینترنت محدود باعث شده سهم بازار دیجیتال هنوز نسبتاً پایین باقی بماند.
سیاست‌های دولت
دولت ساحل عاج با وضع نظام قیمت ثابت کتاب، از ثبات بازار و کتاب‌فروشان کوچک حمایت کرده است. وجود یک سیاست ملی کتاب نیز راهبردهای کلانی برای توسعۀ نشر تعیین کرده است. دولت سالانۀ حدود ۷۰ ٪ کتاب‌های درسی مدارس را خریداری می‌کند، هرچند سهم این خرید از کل بودجۀ آموزش کمتر از ۲۰ ٪ است.
چالش‌های حقوقی نشر
در ساحل عاج، قوانین مربوط به افترا و نشر اکاذیب دارای جنبه کیفری است و در صورت انتشار مطالب توهین‌آمیز یا کاذب، ناشران یا نویسندگان ممکن است با پیگرد قانونی روبه‌رو شوند. این وضعیت می‌تواند محدودیتی برای انتشار آثار انتقادی ایجاد کند.
از سوی دیگر، نظام مالکیت فکری در این کشور برقرار است و ساحل عاج عضو کنوانسیون‌های جهانی حمایت از حقوق مؤلفان است. با این حال، ضعف در اجرای قوانین کپی‌رایت باعث شده تخلفات گسترده‌ای مانند انتشار غیرمجاز کتاب‌ها، به ویژه در بازار کتاب‌های درسی، همچنان مشاهده شود.
تجارت کتاب
بر اساس آمارهای رسمی در سال ۲۰۲۳، صادرات کتاب، روزنامه و سایر محصولات چاپی از ساحل عاج تنها حدود ۱٫۳۶ میلیون دلار بوده است . این رقم در مقایسه با مجموع صادرات این کشور (که بیش از ۲۰ میلیارد دلار است) سهمی بسیار ناچیز و کمتر از ۰٫۰۱ ٪ را نشان می‌دهد. در مقابل، واردات محصولات چاپی به ساحل عاج در همان سال حدود ۴۷٫۱۷ میلیون دلار برآورد شده است.
این تفاوت قابل‌توجه بین واردات و صادرات نشان‌دهنده وابستگی بالای این کشور به واردات کتاب و سایر محصولات چاپی است. با توجه به این آمار، می‌توان نتیجه گرفت که تجارت کتاب در ساحل عاج سهم بسیار اندکی در اقتصاد این کشور دارد و بازار داخلی آن بیشتر به واردات متکی است تا صادرات.
ـ واردات کتاب
در زمینۀ واردات کتاب، سه کشور نخست که ساحل عاج بیشترین واردات را از آن‌ها دارد عبارت‌اند از هند، تونس و فرانسه. واردات از هند و تونس عمدتاً به دلیل صرفه‌های اقتصادی در چاپ کتاب (چاپ ارزان‌تر یا تولید انبوه کتاب‌های درسی و دانشگاهی) صورت می‌گیرد. واردات از فرانسه نیز به ماهیت زبان رسمی ساحل عاج مربوط است؛ بسیاری از کتاب‌های علمی، دانشگاهی و ادبیات فرانسه یا سایر کشورهای فرانسوی‌زبان از طریق فرانسه وارد بازار ساحل عاج می‌شوند.
تکیه بر واردات کتاب به ویژه در حوزۀ کتاب‌های تخصصی و دانشگاهی، نشان‌دهندۀ نیاز بازار داخلی به محتوایی فراتر از آنچه به زبان و قلم نویسندگان بومی تولید می‌شود است. با این وجود، صنعت نشر ساحل عاج تلاش می‌کند با تقویت توان داخلی، بخشی از این نیاز را در داخل تأمین کند.
ـ صادرات کتاب
سه مقصد اصلی صادرات کتاب ساحل عاج کشورهای همسایه بورکینافاسو، بنین و مالی هستند. این کشورها همگی از نظر زبانی و فرهنگی اشتراکات زیادی با ساحل عاج دارند (فرانسوی به عنوان زبان رسمی یا اداری).
صادرات کتاب به این مقاصد عمدتاً شامل کتاب‌های آموزشی (مانند کتاب‌های درسی و کمک‌درسی) و تا حدی کتاب‌های عمومی منتشرشده در ساحل عاج است. با توجه به سهم بسیار اندک صادرات کتاب در تجارت خارجی ساحل عاج، نمی‌توان از این کشور به‌عنوان بازیگری مؤثر در بازار نشر منطقه‌ای یاد کرد.
با این حال، حضور فرهنگی ناشران ساحل عاج در منطقه می‌تواند از طریق مشارکت در نمایشگاه‌های کتاب، همکاری‌های آموزشی و تبادل محتوای فرهنگی تقویت شود. چنین فعالیت‌هایی، هرچند در کوتاه‌مدت تأثیر اقتصادی مستقیمی ندارند، اما می‌توانند به ارتقای جایگاه فرهنگی ساحل عاج در حوزه فرانکوفون آفریقا کمک کنند.
طرح‌های ترویج مطالعه
دولت ساحل عاج در چندین مقطع برای ترویج کتابخوانی و تقویت فرهنگ مطالعه، طرح‌های گسترده‌ای به اجرا گذاشته است. در سال ۱۹۹۱ سال کتابخوانی و در سال ۲۰۱۲ سال کتاب اعلام شد.
در چارچوب این برنامه‌ها، رویدادهایی مانند «چهارراه کتاب» در شهر بوآکه برگزار شد که شامل نشست‌های کتابخوانی، شعرخوانی، دیدار نویسندگان، امضای کتاب و نمایشگاه کتاب بود. همچنین ساخت کتابخانه‌های جدید و تجهیز مدارس به کتابخانه در دستور کار قرار گرفت تا دسترسی به منابع مطالعه در مناطق مختلف کشور بهبود یابد.
ـ برنامه‌های بهبود آموزش پایه
برنامه ملی بهبود آموزش پایه (PNAPAS) که پس از مصوبات مجمع عمومی ملی آموزش و سوادآموزی (EGENA) به اجرا درآمد، بر ارتقای مهارت‌های خواندن و نوشتن در دانش‌آموزان ابتدایی متمرکز است. این برنامه با بهره‌گیری از یافته‌های جدید علوم شناختی، آموزش‌های ساختاریافته‌ای برای معلمان فراهم کرده است و خواندن را به عنوان ستون فقرات یادگیری در سال‌های نخست آموزش رسمی معرفی می‌کند.
ـ طرح‌ها و سازمان‌های محلی
در کنار اقدامات دولتی، ابتکارهای مردمی و محلی نیز نقش مهمی در ترویج مطالعه ایفا کرده‌اند. انجمن جعبۀ کتاب ما (Notre boîte à livres) با راه‌اندازی بیش از ۵۰ کتابخانۀ کوچک در مدارس و فضاهای عمومی شهرهایی مانند آبیجان، من، دانانه و اودینه، تلاش کرده است فرهنگ کتابخوانی را در میان کودکان گسترش دهد.
همچنین در منطقه مایو، شهرداری یک کتابخانۀ سیار ایجاد کرده است که با مراجعه به مدارس روستایی و اجرای برنامه‌های کتابخوانی، به توسعۀ سواد در مناطق محروم کمک می‌کند.
ـ برنامه‌های سوادآموزی
دولت ساحل عاج برای مقابله با بی‌سوادی بزرگسالان، برنامه‌های گسترده‌ای به اجرا گذاشته است. این کشور در سال ۲۰۲۲ میزبان روز جهانی سوادآموزی بود و در این رویداد بر ضرورت دگرگون‌سازی فضاهای یادگیری و ارتقای مهارت‌های سواد در میان بزرگسالان تأکید شد.
افزون بر این، پروژه‌های ترکیبی مانند برنامه تغذیه و سوادآموزی مدارس با همکاری نهادهایی نظیر برنامه جهانی غذا (WFP) اجرا شده‌اند که در چارچوب آن بیش از ۱۲۹ هزار کتاب توزیع، کتابخانه‌های سیار تأسیس و هزاران معلم برای ارتقای آموزش پایه آموزش دیده‌اند.
نمایشگاه‌های کتاب
در ساحل عاج، رویدادهای کتاب و نمایشگاه‌های مرتبط با نشر، نقش مهمی در ترویج فرهنگ مطالعه و توسعه صنعت نشر ایفا می‌کنند. این رویدادها از سطح ملی تا محلی برگزار می‌شوند و بستری برای تبادل فرهنگی، معرفی نویسندگان و ناشران، و ارتقای سطح سواد جامعه فراهم می‌آورند. در ادامه، به معرفی مهم‌ترین این رویدادها می‌پردازیم:
ـ نمایشگاه بین‌المللی کتاب آبیجان
نمایشگاه بین‌المللی کتاب آبیجان (SILA) بزرگ‌ترین رویداد کتاب در ساحل عاج است که از سال ۱۹۹۸ آغاز به کار کرده و به‌صورت سالانه برگزار می‌شود. این نمایشگاه به‌عنوان ویترینی برای صنعت نشر کشور، میزبان ناشران، نویسندگان و علاقه‌مندان به کتاب از داخل و خارج کشور است.
در سال ۲۰۲۵ پانزدهمین دورۀ این نمایشگاه با شعار «کتاب و ریشه‌ها» برگزار می‌شود تا برنامه‌هایی چون نشست‌های ادبی، کارگاه‌های داستان‌نویسی، امضای کتاب و اعطای جوایز ادبی را در کنار هم جمع کند. از جمله جوایز مهم این نمایشگاه می‌توان به «جایزۀ ملی برنارد دادیه» برای ادبیات بزرگسالان و «جایزۀ ژان دو کاوالی» برای ادبیات کودک اشاره کرد.
ـ روز کتاب بوآکه
روز کتاب بوآکه رویدادی محلی است که با هدف ترویج فرهنگ مطالعه در میان دانش‌آموزان و جوانان برگزار می‌شود. در پنجمین دورۀ این رویداد در سال 2025 برگزار می‌شود و برنامه‌هایی چون نشست‌های کتابخوانی، دیدار با نویسندگان و کارگاه‌های آموزشی در مدارس شهر بوآکه را پوشش می‌دهد. این رویداد با استقبال گستردۀ جامعه محلی مواجه شد و نقش مهمی در ارتقای سطح سواد و علاقه‌مندی به کتاب در این منطقه ایفا می‌کند.
فستیوال کتاب و هنر دنگوله
فستیوال کتاب و هنر دنگوله (FESTILAD) رویدادی فرهنگی است که در منطقه دنگوله برگزار می‌شود. این جشنواره با هدف ترویج کتابخوانی و هنر در میان جوانان و کودکان، برنامه‌هایی چون نمایشگاه کتاب، کارگاه‌های هنری و نشست‌های ادبی را شامل می‌شود. این رویداد نقش مهمی در ارتقای فرهنگ مطالعه و هنر در مناطق شمالی ساحل عاج دارد.
ـ کاروان کتاب‌های آزاد
کاروان سیار کتاب‌های آزاد (Livres en Liberté) با هدف ترویج کتابخوانی در مناطق مختلف ساحل عاج برگزار می‌شود. در سال ۲۰۲۳ نودمین دورۀ این کاروان در شهرهای آبیجان، یاموسوکرو، باسام و آسینی برگزار شد. این رویداد شامل برنامه‌هایی چون نمایشگاه کتاب، نشست‌های ادبی و کارگاه‌های آموزشی بود و نقش مهمی در ارتقای سطح سواد و فرهنگ مطالعه در این مناطق ایفا کرد.
جمع‌بندی
ساحل عاج با برخورداری از جمعیتی جوان، نرخ بالای سواد، زیرساخت آموزشی گسترده و پشتوانۀ زبانی فرانکوفون، بستر بالقوه‌ای برای توسعۀ صنعت نشر در غرب آفریقا فراهم کرده است.
بازار کتاب این کشور هرچند هنوز به شدت وابسته به واردات است و صادرات آن سهم اندکی در اقتصاد دارد، اما فرصت‌هایی در زمینۀ نشر آموزشی، تولید محتوای دانشگاهی و ترویج فرهنگ مطالعه فراهم شده که می‌تواند در سال‌های آینده گسترش یابد.
چالش‌هایی چون ضعف اجرای قوانین کپی‌رایت، محدودیت‌های حقوقی بر آزادی نشر، و بهره‌برداری ناکافی از فضای دیجیتال، نیازمند سیاست‌های حمایتی بیشتر و سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه‌اند.
در مقابل، طرح‌های ملی برای ترویج کتابخوانی، گسترش کتابخانه‌ها و برگزاری نمایشگاه‌های کتاب مانند SILA، نشان‌دهندۀ ارادۀ ملی برای رشد فرهنگی و آموزشی است.
برای فعالان بین‌المللی صنعت نشر، ساحل عاج می‌تواند هم به‌عنوان بازاری تازه برای انتشارات آموزشی و هم به‌عنوان دروازه‌ای به بازارهای فرانکوفون آفریقا مطرح شود؛ مشروط به آنکه با شناخت دقیق نیازها و چالش‌های محلی، راهبردهای مناسبی در این مسیر اتخاذ شود.